31 - İDGÂM, İZHÂR, İHFÂ ve İKLÂB
Bu konuda kurrâdan Bazı ulema, müstakil eserler yazmışlardır.
İdgam: Aynı cinsten yan yana gelen iki harften birincisinin ikinciye katılarak, birinci harfin yerine şedde konan bir lafızdır. İdgam; kebir ve sağir olmak üzere ikiye ayrılır.
İdgam-ı Kebir: İki harften birincisi, ister misli, ister cinsi, isterse mütekarib olsun, harekeli olandır. Ona bu adın verilmesi çokça bulunuşundandır. Öyle ki hareke, sükundan daha çok kullanılır. İdgamdan önce harekeli harfin sakin kılınmasında tesiri olduğundan, bu ad verildiği söylenir. Ayrıca, kendisinde zorluk bulunduğu, misli, cinsi ve mütekarib nevilerine şamil olduğundan dolayı, bu ad verilmediği söylenir. İdgama bu adı veren, on kırâat imamından en meşhuru, Ebû Amir'bni'l-Alâ'dır. On kırâat imamı dışında; Hasenu'l-Basri, Ameş, İbn-i Muhaysın tarafından da, idgama bu nisbet yapılmıştır.
1226 İdgamdan maksat, kelimede hafiflik sağlamaktır. Kırâat hakkında eser yazanların çoğu, bu konuya hiç de yer vermemişlerdir. Meselâ; Ebû Ubeyd kitabında, İbn-i Mucahid «M u s e b b i a»sında, Mekkî «T e b s i r a»sında, Talemneki «R a v d a»sında, İbn-i Süfyan «H a d i y e»sinde, İbn-i Şurayh «K â f i y e»sinde, Mehdevî «H i d a y e»sinde idgamdan hiç söz etmemişlerdir.
Takribu'n-Neş adlı eserde şöyle ifade edilir: iki mütemasilden kastımız, mahreç ve sıfatta birbirine yakın olan harflerdir. Mütecanisten kastımız, mahreci birbirine uygun, sıfatı değişik olan harflerdir. Mütekarib ise, mahrec veya sıfatı birbirine yakın olan harflerdir.
İdgam-ı misleyn yapılan harfler on yedidir. Bunlar; ***** Buna misal şu cümlelerdir: ***** dir.
1228 İdğamın Şartları
a- İki harfin yazıda birleşmesidir.***** misalinde, idgam yapılmaz, çünkü misleyn arasına elif girmiştir.
b- iki kelimeden müteşekkil olmasıdır. Şayet bir kelimede birleşirlerse, Bakara süresindeki ***** Müddessir süresindeki ***** hariç, idgam yapılmaz.
c- Bu iki harften, mütekellimin veya hitab zamiri olan te harfi
olmamalıdır ***** misallerinde geçen misleyn de idğam edilmez.
d- Birinci harf şeddeli olmamalıdır. ***** misallerinde idgam edilmez.
e- Birinci harf tenvinli olmamalıdır, ***** misallerinde idgam yapılmaz.
1229 İdgamı mütecaniseyn ve mütekaribeyn, on altı harfle yapılır. Bunların hepsi; ***** terkibinde toplanmıştır.
Bu nevi idğamın şartı
a- Birincisinin şeddeli olmamasıdır. ***** misalindeki gibi.
b- Tenvinli olmayacaktır.***** misalinde olduğu gibi.
c- Mütekellimin ve muhatab zamiri, olan tê harfi olmayacaktır. ***** misalinde, olduğu gibi. Be ve mim harfine, sadece ***** misalinde idgam edilir.
Te ***** harfi, on harfle idğam edilir. Bunlar: ***** misalindeki ***** harfi ***** misalinde ***** harfi ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi. ***** misalinde ***** harfi, fethanın hafifliğinden ve cezimden dolay. ***** misalinde, idgam yapılmaz,***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** cümlesinde ***** harfidr.
***** harfi, beş harfle idgam edilir. Bunlar ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi ***** misalinde ***** harfidir.
***** harfi, iki harfle idgam edilir. Bunlar: ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfidr.
***** harfi ***** misalinde olduğu gibi yalnız ***** harfine idgam edilir. ***** harfi, on harfle idgam edilir. Bunlar: ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harf. ***** misalinde ***** harfi ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi ***** misalinde ***** harfi. ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** harfi .***** misalinde ***** harfi. ***** misalinde ***** harfleridir. Tecanüsün kuvvetinden dolayı ***** harfi hariç, sakinden sonraki meftuh harfte idgam yapılmaz.
***** harfi, ***** misalinde olduğu gibi ***** harfinde, ***** misalinde olduğu gibi ***** harfinde, ***** harfi ise, ***** misallerinde olduğu gibi J harfinde idgam edilir. Şayet harf meftuh, makabili sükun olursa, ***** misalinde olduğu gibi, idğam edilmez.
***** harfi, ***** misalinde olduğu gibi j harfine, ***** misalinde olduğu gibi ***** harfine idgam edilir.
***** harfi, sadece ***** misalinde olduğu gibi ***** harfine ***** misalinde olduğu gibi ***** harfine idğam edilir.
Makabli müteharrik olduğu zaman ğ harfi, ***** misalinde olduğu gibi, ***** harfine idgam edilir. Aynı şekilde ***** harfiyle bir kelimede bulunup, kendisinden sonra ***** gelirse, ***** misalinde olduğu gibi idgam yapılır.
Makabli müteharrik olduğu zaman ***** harfi, ***** misalinde olduğu gibi ***** harfine idgam edilir. Şayet sakin olursa, ***** misalinde olduğu gibi idgam edilmez.
Makabli müteharrik olduğunda ***** harfi, ***** misalinde olduğu gibi, ***** harfinde, kendisi mazmum veya meksur olduğu halde, makabli sakin olduğunda ***** misallerinde olduğu gibi ***** harfine idgam edilir. Ancak meftuh olursa ***** misalinde olduğu gibi idgam edilmez. ***** harfi ise, hangi şekilde olursa olsun, ***** misallerindeki gibi, idgam edilir.
***** harfi, ***** harfiyle yan yana gelir, makabli müteharrik olursa, ***** misallerinde olduğu gibi, gunne ile ihfa edilir. Bu, «e t - T e r c e m e» adlı eserde geçen ihfa nevilerinden biridir.
İbnu'l-Cezereî bunun, idgam nevilerinden biri olduğunu zikretmiş, mütekaddimûndan Bazıları da ona uymuştur. İbnu'l-Cezerî «e n - N e ş r» adlı eserinde, bunun doğru olmadığını, şayet makabli sakin ise, ***** misalinde olduğu gibi, izhar edilir, demiştir.
1240 ***** harfi, makabli müteharrik olursa; ***** misallerindeki gibi, ***** ve ***** harfine idgam edilir. Şayet sakin ise, her iki harfte de izhar yapılır. ***** misalleri buna delildir. ***** kelimesinin ***** harfi, ***** ve ***** misalinde olduğu gibi idgam edilir. Çünkü ***** harfinin sıkça tekrarlanması, harekesinin lüzumsuz olması, dile ağırlık getirmektedir.
Burada iki önemli hususu belirtmek isterim:
a- Ebû Amr, Hamza ve Yakub'un müştereken kabul ettikleri belirli harfler hakkındaki geniş bilgiyi İbnu'l-Cezerî; «e n - N e ş r» ve «e t - T a k r i b» adlı iki kitabında vermiştir.
b- On kırâat imamı; ***** (Yûsuf, 11|.) âyetinin idgamında ittifak, fakat telafuzunda ihtilaf etmişlerdir. Ebû Cafer, işmamsız ve revm'siz sadece idğam etmiştir. Diğerleri ise, revm ve işmamla okumuşlardır.
Ebû Amr'a Göre Bazı Sûrelerdeki İdgam Sayısı
1243 İbnu'l-Cezerî şöyle der: Ebû Amr'ın misleyn ve mütekaribeyn'den yaptığı idgam harflerinin sayısı, sûreleri birbine vasi ettiği takdirde, Kadr sûresinin sonu, Beyyine sûresinin bağlandığından, 1304 harftir. Besmele çekip sûrenin sonunu Besmele ile birleştirdiği takdirde, Ra'd sûresinin sonu İbrahim sûresinin evveline, İbrahim sûresinin sonu Hicr sûresinin evveline bağlandığından 1305 harftir. Şayet sekte ile fasle eder, Besmele çekmezse, 1303 harftir.
İdgamu's-Sağîr
1243 İdgam-ı sağir: ilk harfi sakin olan idgamdır. Vacib, mümteni' ve caiz olmak üzere üçe ayrılır. Kurra genellikle «ihtilaf» adı altında yazdıkları kitablarında bunlardan sadece caizi zikrederler. Çünkü ihtilaf ettikleri, sadece bu üç neviden biri olan, caizdir. Bu da iki kısımdır;
a- Bir kelimenin bir harfini, değişik kelimelerin müteaddid harflerine idğamdır. Bunlar; ***** müenneslik ***** si, ***** ve ***** harflerine münhasırdır.
***** in altı harf ile idgam ve izharında ihtilaf edilmiştir. ***** misalinde ***** .***** misalinde ***** misalinde ***** harfi, ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** harfidir.
*****: in sekiz harf ile idgam yapılıp yapılmayacağında ihtilaf edilmiştir. Bu harfler, ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** ve ***** misalinde ***** harfleridir.
Müenneslik ***** sinin altı harf ile idgam yapılıp yapılmayacağı, ihtilaf edilmiştir. Bunlar, ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** harfleridir.
***** ve ***** harflerinin ***** mı, sekiz kelimede ***** ile idgam yapılıp yapılmayacağı ihtilaf edilmiştir. Bunların beş tanesi ***** e aittir:***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** misalinde ***** harfleri buna misaldir. Bunlardan ***** e ait olanlar ise; ***** misalinde ***** harfidir, ***** ve ***** harfleri ***** misallerinde görüldüğü gibi, ***** ve ***** harflerinde müşterektirler.
b- Mahreçleri yakın olan harflerin idgamıdır. Bunlar üzerinde ihtilaf edilen 17 harftir.
1- ***** misallerinde birbirine yakın düşen ***** ve ***** harfleridir.
2- Bakara sûresindeki; *****
3- Hûd sûresindeki; *****
4- Sebe' sûresindeki;*****
5- ***** ve ***** misallerinde, sakin ***** nin ***** idgamı.
6- ***** misalinde olduğu gibi, nasıl vaki olursa olsun, sakin ***** ın ***** ye idgamı
7- misalinde olduğu gibi, ***** nin ***** e idgamı.
8- misalinde olduğu gibi, nasıl vaki olursa olsun, ***** in ***** ya idgamı
9- ***** aynı lafızdan gelen misallerde olduğu gibi ***** in ***** ye idgamı. 10- Tâhâ sûresinin; ***** misalinde olduğu gibi ***** in ***** ye idgamı. 1 i - Ayrıca, Gâfir ve Duhan sûrelerindeki ***** misalindeki ***** in ***** ye idgamı.
12- Nasıl gelirse gelsin; ***** ve ***** misalinde ***** nin ***** ye idgamı.
13- Araf ve Zuhruf sûrelerindeki ***** misalinde ***** nin ***** ye idgamı.
14- ***** misalinde ***** in ***** ye idgamı.
15- ***** misalinde ***** un ***** a idgamı. 16-***** misalinde ***** un ***** a idgamı.
17- Şuarâ ve Kasas sûrelerindeki ***** misalinde ***** un ***** e idgamı bunlardandır.
1251 Yanyana gelen iki harfin birincisi sakin, mütemâsileyn veya mütecaniseyn olursa, lügat ve kırâat bakımından birincisinin ikinciye idgamı vacip olur. Mütemâsileyne misal: ***** âyetleridir. Mütecaniseyne misal: ***** âyetleridir. ***** misallerinde olduğu gibi mütemâsileyn; harfi med veya ***** misalinde olduğu gibi, mütecanseynin ilk harfi, boğaz harflerinden olmayacaktır.
1252 Bazı kurra, Kur’ân'da idgamı kerih görürler. Hamza ise bunu sadece namazda kerih görür. Böylece idgamı kabul eden, Kur’ân'ın tamamında ve sadece namazda kerih görenler olmak üzere üç ayrı görüş ortaya çıktığını öğrenmiş olduk.
Yukarıda geçen iki kısıma, bazısında ihtilaf edilen üçüncü bir kısım ilâve edilir. Bu da sakin nun ile tenvinin hükümleridir. İzhar, idgam, iklâb ve ihfâ olmak üzere, bu kısmın dört hükmü vardır;
İzhar: Bütün kurrâya göre ***** ve ***** den müteşekkil, boğaz harfleri olan altı harftir. ***** âyetleri buna misaldir.
Bazı kurrâ; ***** ve ***** harflerinde ihfâ yaparlar.
İdgam: Altı harfte yapılır. ***** ve ***** harfleri olmak üzere bunlardan ikisi gunnesiz idgamdır. ***** âyetleri buna misaldir. Geri kalan dört harf de gunnelidir. Bunlar; ***** ve ***** dır. ***** âyetleri misaldir.
İklâb: Sadece ***** harfinde olur. ***** ve tenvin ***** ye bitiştiğinde ***** kalbedilerek gunne ile ihfa yapılır.***** âyetleri buna misaldir.
İhfâ: Geri kalan harflerde olur. Bunlar; ***** ve ***** olmak üzere 15 harftir. ***** ve ***** kelimelerinde ihfa gibi... ihfâ; gunnenin varlığı ile beraber şeddeden uzak, izhar ile idgam arasında bir haldir.