EL-İTKÂN | İHTİLAF VE TENAKUZ VEHMİ VEREN MÜŞKİL ÂYETLER


 

48 - İHTİLAF VE TENAKUZ VEHMİ VEREN MÜŞKİL ÂYETLER

4144 Bu konuda Kutrup, müstakil eser yazmıştır.

İhtilaf ve tenakuz vehminden anlaşılan, âyetler arasında birbirine zıd mâ­nalar olduğu vehmine kapılmaktır. Halbuki ***** «..Eğer (o) Allah'dan başkası tarafından (indirilmiş) olsaydı, onda biribirini tutmaz çok şeyler bulurlardı.» (Nisâ, 82.) âyetinde görüldüğü gibi, Allah kela­mı bundan münezzehtir. Hakikatte ihtilaf olmasa bile, Kur’ân hakkında geniş bilgisi olmayanlar bu vehme kolayca kapılabileceklerinden, bu şüpheyi izale etmek gerekir. Bu konu aynen, hadis ilminde birbirine zıt görünen hadisleri telif eden muhtelefu'l-hadis ilmine benzer. İbn-i Abbâs bu konuya genişçe temas etmesine rağmen, Bazılarını telif edemediği rivâyet edilmiştir.

Abdurrazzak Tefsirinde şöyle der: Mamer, bir kimseden, o Minhal b. Amr'dan, o da Said b. Cubeyr'den şöyle dediğini nakleder: Sahâbe'den biri İbn-i Abbâs'a gelerek: Kur’ân'da, bana ihtilaflı gibi görünen bazı âyetlerle karşılaştım, der. İbn-i Abbâs: Bunlar hangi âyetlerdir, yoksa şüpheye mi düştün deyince, Sahabi: Hayır, şüphe değil, fakat ihtilaf gibi görünmektedir, cevabını ve­rir. Bunun üzerine İbn-i Abbâs: İhtilaflı gördüğün âyetleri söyler misin, deyince Sahabi âyetleri söyle sıralar: ***** «Sonra on­lar: 'Ey Rabbimiz, vallahi biz müşrik değildik' demelerinden başka çareleri
kalmadığı gün.» (Enam, 23.) ile, ***** «..Allah'tan hiçbir söz gizleyemezler.» (Nisâ, 42.) âyetlerine rağmen gene de sözlerini gizlemişlerdir. ***** «..artık o gün aralarında soylar yoktur ve insanlar (birbirini soylarını) soramazlar.» (Mü’minun, 101.),       ***** «Birbirine dönmüş soruyorlar.» (Tûr, 25.), ***** «De ki: 'Siz mi arzı iki günde yaratanı tanımıyorsunuz?.. iste­yerek geldiler.» (Fussilet, 9-11.), ***** «..yoksa göğü mü (ki onu Allah) bina kılmıştır.» ile, ***** «Bundan sonra da yeri yuvarlattı.» (Nâziât, 30.) âyeti.

İbn-i Abbâs, sorulan bu âyetleri Allah Allah! diyerek şöyle açıklar ***** âyetinde sözü edilen müşrikler, kıyamet gününde, Müslümanların şirk dışındaki günahlarının bağışlandığını, Allah katında şirkin büyük bir suç olduğunu gördüklerinde, kendilerinin de bağışlanmasını di­leyerek şirkte bulunduklarını inkâr ederler ve ey Rabbimiz, yemin ederiz ki biz şirk koşanlardan değildik, derler. Bunun üzerine Allah ağızlarını mühürler, elleri ve ayakları, yaptıkları bütün işleri itiraf etmek zorunda kalırlar. Bu durumda küfre saplanıp Resûle karşı gelenler, o gün yerin dibine geçmeyi isterler ve Allah'dan hiçbir söz gizleyemezler.

***** «Artık o gün aralarında soylar yoktur ve insanlar (birbirlerinin soylarını) soramazlar.» (Mü’minûn, 101.) âyetindeki mâ­na şudur: İlk sûr üfrüldüğünde, Allah'ın diledikleri hariç, göklerde ve yeryüzün­de bulunan herkes korkudan düşüp bayılır. O günde aralarında soy-sop aranmaz, birbirlerinin hallerini de soramazlar. Sonra ikinci sur üfrülünce, kabirlerin­den kalkıp birbirlerini görüp hallerini sorarlar.

***** «..yeri iki günde yaratan (mı?) âyetindeki mâna şudur: Yeryüzü, gökyüzünden önce yaratılmıştır. Duman halinde olan yeryüzü­nün iki günde yaratılışından sonra yedi kat göğü de, iki günde meydana getir­miştir.

***** «Bundan sonra da yeri yuvarlattı.» âyetindeki mâ­na, şudur: Allahü teâlâ yeryüzünde dağları, nehirleri, ağaçları ve denizleri yer­leştirdi.

***** Allah'ın varlığı bütün zamanları kaplar, âyeti ise şu mânadadır: Allahü teâlâ vardır, varlığı ezeli ve ebedidir. Aynı şekilde ezeli ve ebedi olarak Aziz, Hâkim, Alim ve Kadîr'dir. Bu yüzden Kur’ân'da ihtilaf gibi görünen husus­lar, bu anlattıklarımın benzeridir. Cenabı Hak herşeyi, iradesine uygun şekilde meydana getirmiştir. Fakat insanların çoğu bunu bilmezler.

Esas metni Buhârî'de bulunan bu rivâyeti Hâkim, Müstedrek'inde uzun­ca nakletmiştir. Buhârî Şerhinde İbn-i Hacer, bu sorular, esasında şu dört nok­tada toplanmaktadır, der. Bunlar:

1- Kıyamet gününde insanların birbirleriyle konuşup konuşmayacakları,

2- Müşriklerin durumlarını gizlemek isteyecekleri, ancak Allah'ın onların durumlarını açığa çıkaracağı,

3- Gökyüzü veya yeryüzünden hangisinin önce yaratıldığı,

4- Allah'ın sıfatları ezeli ve ebedi olmakla beraber, geçmiş zaman mâ­nasında olan kelimeyle, ifade edilip edilemiyeceği.

İbn-i Abbâs'ın bunlara verdiği cevap şöyle özetlenebilir:

1- İkinci nefhadan önce insanların biribirleriyle konuşmalarının mümkün olmadığı halde, ikinci nefhadan sonra bunun mümkün olması,

2- Müşrikler, gerçeği dilleriyle ifadeden kaçındıkları halde, elleri ve dilleriyle ifadeden kaçındıkları halde, elleri ve diğer azalarının bunu ifade etmesi,

3- Allahü teâlâ yeryüzünü iki günde, döşeyip yaymaksızın halketti. Sonra gökleri yarattı ve iki günde katlara ayırarak düzene koydu, bundan son­ra yeryüzünü yayıp döşedi, dağları ve diğer mevcudatı iki günde yerli yerince yerleştirdi. Böylece yeryüzünün yaratılışı, dört günde tamamlandı.

***** fiili, mazi sigasında olmasına rağmen, mânasında bir devamlılık vardır, bu yüzden Allah'a isnad edildiğinde, devamlılık arzeder.

Birinci meselede, şu farklı tefsir mevcuttur;

ilk sur üfrüldüğünde insanla­rın birbirleriyle konuşmaması, sûrun tesiriyle bayılıp düşmeleri, hesaba çekil­meleri ve sıratdan geçme endişesiyle meşgul olmalarındandır. Bundan sonraki durumda, birbirleriyle konuşmalarının mümkün olmasıdır. Bu rivâyet, Süddi'den nakledilmiştir. İbn-i Cerîr bunu, Ali b. Ebî Talha tarikıyle İbn-i Abbâs'dan rivâyet etmiştir ki ilk nefha konuşmanın mümkün olmadığı, bunun ikinci nefhadan sonra gerçekleştiği anlaşılır.

İbn-i Mesûd, konuşmanın nefyini başka bir mânada birbirlerinden af tale­binde bulunamazlar şeklinde tefsir eder. İbn-i Cerîr, Zâdân tarikıyle yaptığı bir rivâyette, onun şöyle dediğini nakleder: İbn-i Mesûd'a gelerek bir soru sordum, bana şu cevabı verdi: Kıyamet günü kulun elinden tutulur, yüksek sesle bu fa­lan kimsedir diye tanıtılır. Bunda alacağı olan gelsin alsın, denilir. Böyle bir günde bir kadın babasından, oğlundan, kardeşinden veya kocasından alabile­ceği bir hak olmasını ister. Fakat aralarında soy-sop yakınlığı olmadığı gibi, bir­birleriyle bugün konuşmaları da imkânsızdır.

Başka bir tarikle şöyle rivâyet eder: O gün hiç kimse, neseble ilgili bir şeyden sual olunmadığı gibi, aralarında bu konuda bir konuşma da geçmez, akrabalık durumunda konuşulmaz.

İkinci meselede ise şu farklı görüş mevcuttur:

İbn-i Cerîr, daha geniş mânada, Dahhak b. Muzahim'den rivâyetle Nâfi b. Ezrak'tan şunu nakleder: Nâfi, İbn-i Abbâs'a gelerek ***** Alla­ha andolsun ki müşrik değildik, ***** «..Allah'dan hiçbir söz giz­leyemezler.» âyetleri hakkında ne düşündüğünü sorar. İbn-i Abbâs bana şu cevabı verdi: Öyle zannediyorum ki, arkadaşların arasında bu hususu konuştu­nuz. Onlara, 'şimdi gider İbn-i Abbâs'a sorarım, onun bu hususta bilgisi vardır' deyip bana geldiniz. O halde arkadaşlarına şunu söyle: Allahü teâlâ kıyamet gününde insanları bir arada topladığı zaman, müşrikler şöyle der. Allah ancak kendini tevhid edenin duasını kabul eder. Bunun üzerine Allah onlara kendisine îman edip etmediklerini sorar, onlar da Rabbimiz, Sana yemin ederiz ki bizler müşriklerden değildik, derler. Bu asılsız sözlerinden sonra Cenabı Hak, ağızlarını mühürler, sadece organları konuşur.

Bu hususu Müslim'in, Ebû Hureyre'den rivâyet ettiği hadis tekid eder. Hadisin bir yerinde; üçüncü soru sorulur, müşrik: Ya Rabbi, Sana Kitabına ve Resûlüne inandım, gücüm yettiği kadar senada bulundum, der. Müşriğin bu ifa­desi üzerine Cenabı Hak: Şimdi, aleyhinde şahitlik yapacak olanı getireceğiz, deyince, müşrik kendi kendine 'aleyhimde kim şahitlik yapabilir' diye düşünür­ken Allahü teâlâ ağzını mühürler, azaları konuşmaya başlar.

Üçüncü meselede ise şu farklı görüş mevcuttur:

Said b. Cübeyr'in ifadesinde geçen ***** kelimesi, atıf edatı olan vav mâ­nasındadır, asıl mânasında değildir. ***** «Sonra inanıp..olmak..» (Beled, 17.) âyetinde olduğu gibi, asıl mânasında olduğu da söylenir. Ancak tertip, haber verilenle ilgili değil, haberin kendisindedir. Bir görüşe göre de asıl mânasındadır, ancak zaman bakımından, muhtelif için değil, iki grup insan ara­sındaki farktan dolayıdır. Ayette geçen ***** fiili, ***** mânasına gelmektedir.

Dördüncü meselede ise şu farklı görüş mevcuttur:

İbn-i Abbâs'ın buna verdiği cevapta, Allah'ın kendini Gafûr ve Rahim ola­rak isimlendirdiği ihtimali mevcuttur. Bu isimlendirme, geçmiş zamanla ilgilidir, tealluk ettiği mesele olup bitmiştir. Fakat Allah'ın bu iki sıfatı, ezeli ve ebedidir, zamana bağlı değildir. Zira Allah, halde ve istikbalde mağfiret ve rahmet dile­yecek olursa, bu dileği mutlaka gerçekleşir. Bu söz, Şemsüddin Kirmani'ye ait­tir. Kirmani'ye göre İbn-i Abbâs'ın, iki şekilde cevap verme ihtimali de mevcut­tur. Birincisi, Allah'ın kendini bu sıfatlarla tesmiyesidir. Bu itibarla geçmiş zamana bağlıdır. Fakat sıfatlar sonsuzdur. Diğeri ise ***** fiilinin mânasındaki devamlılık­tır. Çünkü Cenabı Hak, ilelebed Gafûr ve Rahimdir.

Bu konuda, sualin iki şekle hamli ihtimal dahilinde olsa bile verilecek ce­vap her ikisinin kabul edilmemesi şeklindedir. Mesela ***** lâfzı bağışlanacak ve merhamet edilecek kimse yokken, Allah'ın geçmiş zamanda Gafûr ve Rahim olduğuna işaret etmekte ise de, hal'de ***** fiili buna işaret etmediğinden, du­rum, böyle değildir. Birinci şıkka verilecek cevap, ***** fiili mazi sığasında, sıfatı adlandırmak üzere kullanılmıştır, ikinci şıkka verilecek cevap ise, ***** fiili sıfatla birlikte devamlılık ifade ettiğidir. Nahiv uleması ***** nin haberi, mazi mânasında­dır veya munkatıdır, demişlerdir.

İbn-i Ebî Hâtim bir başka tarikle İbn-i Abbâs'dan şöyle rivâyette bulunmuştur: Bir Yahudi İbn-i Abbâs'a, Allah'ın Aziz ve Hâkim olduğunu iddia ediyorsunuz, acaba bugün de aynı mıdır? diye sorunca İbn-i Abbâs: O bizatihi Aziz ve Hâkim'dir, cevabını vermiştir.

İbn-i Abbâs'ın telifinde güçlük çektiği meselelerden birini de Ebû Ubeyd nakleder: Ebû Ubeyd; İsmail b. İbrahim'den, o Eyyub'dan, o da İbn-i Ebî Müleyke'den, şöyle dediğini rivâyet eder: Sahâbeden biri İbn-i Abbâs'a ***** «..süresi bin yıl olan bir günde..» (Secde, 5.) ile «..Mikdarı elli bin yıl süren bir günde..» (Meâric, 4.) âyetlerinin mânasını sorar. İbn-i Abbâs cevaben: Bunlar Allah'ın kitabında zikrettiği iki gündür, bunlarla ilgili gerçeği gene Allah bilir, demiştir.

Aynı tarikle İbn-i Ebî Hâtim benzer bir rivâyette bulunmuş, İbn-i Abbâs'ın sözüne şunu ilâve etmiştir Bu iki günün, mahiyetini bilmiyorum. Bilmediğim bu iki gün hakkında bir şey söylemekten sakınırım. İbn-i Muleyke şöyle der: De­veme binerek acele Said b. Museyyeb'e gittim. Yanında bulunanlardan biri bu konuda Said'e soru sordu, fakat sorusunu cevaplayamadı. Bunun üzerine İbn-i Muleyke bu konuda İbn-i Abbâs'dan duyduğumu söyleyeyim mi? diye söze karıştı ve duyduğunu aynen anlattı. Said, soru sorana dönerek; benden daha bilgili olmasına rağmen İbn-i Abbâs, bu konuda fikir beyan etmekten kaçın­mıştır, şeklinde hitapta bulundu.

Gene İbn-i Abbâs'dan rivâyet edildiğine göre; bir işin Allah'a yöneliş ve yükseliş miktarıdır. Hac sûresinde geçen bin yıllık gün, Allah'ın gökleri yarattığı altı günden bir gündür. Elli bin yıllık gün ise kıyamet günüdür.

İbn-i Ebî Hâtim, Simak tarikıyle İkrime'den, o da İbn-i Abbâs'dan şu rivâyette bulunur Sahâbeden biri İbn-i Abbâs'a şu âyetlerdeki günler nedir, diye sorar: ***** «..süresi bin yıl olan bir günde..» (Meâric, 4.), ***** «Gökten yere ka­dar her işi O, tedbir eder. Sonra sizin saydığınızdan bin yıl kadar süren bir günde O'na yükselir..» (Secde, 5.), ***** «Rabbinin yanında bir gün, sizin saydıklarınızdan bin yıl gibidir.» (Hac, 47.) İbn-i Abbâs bu soru­yu şöyle cevaplar: Kıyamet gününün müddeti, elli bin senedir. Semavatın yaratılı­şı ise altı gündedir. Her gün, bin seneye tekabül etmektedir. Bu âyetteki bin sene meleklerin yeryüzündeki vazifelerini bitirip Allah katına yükseliş müddetini gösterir. Bazı ulema, bu iki âyette mevcut sene ile kıyamet günü kastedildiği, ***** «..çetin bir gündür. Kâfirler için kolay değildir.» (Müddessir, 9-10.) âyetinin delaletiyle bunun, Mü’minle Kâfirin kıyametteki hal­lerinin itibara alındığı görüşündedirler.

1-İhtilaf Vehmi Veren Müşkil Âyetler

4160 Zerkeşî «el-Burhan» adlı eserinde, âyetlerde ihtilaf gibi görünen sebepleri şöyle açıklar:       

a- İhtilaf, âyette mevcut bir ifadenin muhtelif nevileri ve safhalarından ileri gelir. Mesela Âdem (aleyhisselâm)ın yaratılışı ile ilgili olarak bir âyette, ***** top­raktan (Âl-i İmrân, 59.), bir âyette, ***** işlenebilen balçıktan (Hicr, 26,28,33.), bir âyette ***** yapışkan bir çamurdan (Sâffât, 11.), bir âyette ***** «..pişmiş gibi kuru çamurdan..» (Rahmân, 14.) şeklinde gelmektedir. Bunlar; muhtelif lafızlardır, her birinin durumlarına göre farklı mâ­naları mevcuttur. «Sâlsâl» kelimesi, «hame» kelimesinden, «hame» kelimesi «turab» kelimesinden farklı mânadadır. Ancak bunların aslı, topraktır. Bu değişik hallerden herbiri, toprağın özelliklerinden kaynaklanmaktadır.

Mesela, yılandan söz edilirken bir âyette ***** «..O apaçık bir ejderha!..» (Şuarâ, 32.), diğer âyette ise ***** «..küçük bir yılan gibi tit­reşti..» (Kasas, 31.) buyrulmaktadır. ***** kelimesi yılanın küçüğüne, ***** keli­mesi ise yılanın büyüğüne verilen addır. Zira küçük yılanın yaratılışı, büyük yılanınkine benzer. Büyük yılanın kımıldanışı, hareketleri ve süratle yol alışı, aynen küçük yılanın hareketleri ve yol alışı gibidir.

b- İhtilaf, konunun değişikliğinden ileri gelir.

Buna misal; ***** «Durdurun onları, çünkü sorguya çekileceklerdir!» (Sâffât, 24.) ve ***** «Kendilerine elçi gönderilmiş olanlara soracağız ve elbette gönderilen elçilere de soracağız..» (Araf, 6.) âyetleriyle ***** «O gün ne insana, ne de cinne günahından sorulmaz.» (Rahmân, 39.) âyetleridir. Bu konuda Halimi şöyle der: Birinci âyet, tevhid ve peygamberlerin tasdiki ile ilgili soruya, ikinci âyet de nübüvvetin tasdik ve ikra­rıyla, dinin usul ve furuuna ait soruya hamledilir.

Bazı ulema, ihtilafı, yer ihtilafına hamleder. Zira kıyamette, değişik mevki­ler bulunmaktadır. Bunlardan Bazılarında insanlar sorguya çekilirken, Bazıların­da sorguya çekilmezler. Kıyamette sorulan sorular, ağlatan ve kusurları ortaya çıkaran sorulardır. Sorulmayacak sorular ise âyette geçen mazeret ve hüccet­le ilgili sorulardır. ***** «Allah'tan O'na yaraşır biçimde korkun..» (Âl-i İmrân, 102.) âyetiyle, ***** «Gücünüz yettiği kadar Allah'tan korkun..» (Tegâbun, 16.) âyeti buna misaldir. Şeyh Ebû'l-Hasen eş-Şazeli bi­rinci âyeti, akabindeki ***** «..ancak Müslüman olarak can verin.» âyetini delil getirerek tevhide, ikinci âyeti de amele hamleder. Bir rivâyete göre, ikinci âyet, birinci âyeti neshetmiştir.

***** «..adalet yapamayacağınızdan korkarsanız, bir tane alınız..» (Nisâ, 3.) âyeti ile ***** «..kadın­lar arasında tam adalet yapmak elinizden gelemez..» (Nisâ,129.) âyeti buna misaldir. Birinci âyette adaletin mümkün olacağı, ikincisinde ise mümkün olamayacağı anlaşılır. Buna şöyle cevap verilebilir: Birinci âyet hukukun ifasıyle ilgili­dir, ikinci âyette ise insan gücünü aşan kalbî meyille ilgilidir.

***** «..Allah kötülüğü emretmez..» (Araf, 28.) âyeti ile ***** «..şımarık varlıklarına yola gelmelerini emrederiz, ama onlar yoldan çıkarlar..» (İsrâ, 16.) âyeti de buna bir misaldir. Birinci âyette şeri meseleye, ikinci âyette ise kaza ve kader mânasına gelen kevni meseleye işaret vardır.

c- İhtilaf, fiilleri yönüyle kendisinden bahsedilen ile, bahse konu olan haberden gelen ihtilaftır.

***** «Onları siz öldürmediniz, fakat Al­lah öldürdü. Attığın zaman sen atmadın..» (Enfal, 17.) âyeti buna misaldir. Bu âyette kesb ve faaliyete geçme bakımından öldürme işi Sahâbeye, atma işi de Peygambere izafe edilmiştir; ancak tesiri her ikisinden de nefyedilmiştir.

d- İhtilaf, mecâz ve hakikat bakımından, kendisinden bahsedilen ile bahse konu olan haberden gelen ihtilaftır.

 ***** «..in­sanları sarhoş görürsün, oysa onlar sarhoş değildirler..» (Hac, 2.) âyeti buna bir misaldir. Âyetteki sarhoşluk, kıyamet'in kopuşunda ortaya çıkan korkudan dolayı, mecâzi sarhoşluktur. Yoksa, içki içmenin sonucu olan hakiki sarhoşluk değildir.

e- İhtilaf, kelimeye iki şekilde mâna verilmesinden ileri gelen ihtilaftır.

***** «Bugün artık gözün keskindir.» (Kâf, 22.), ***** «Aşağılıktan başları öne eğmiş vaziyette...göz ucuyla gizli gizli bakarlar..» (Şûra, 45.) âyeti buna misaldir. Kutrub; âyetteki, ***** kelimesinin mânasını, sahip olduğun ilim, görerek sağladığın bilgi, kuvvetli bir bilgidir, şeklinde açıklar. Arapların ***** sözü, bildi mânasındadır, yoksa gözle görmek mânasında değildir. Fârisi: ***** âyetini, bu mânaya geldiğine delil gösterir.

***** «Onlar ki, inanmışlar, kalpleri Allah'ı an­makla huzura kavuşmuştur..» (Ra'd, 28.) âyeti ile ***** «Mü’minler o kimselerdir ki, Allah anıldığı zaman yürekleri ürperir..» (Enfâl, 2.) âyeti, buna ayrı misaldir. İkinci âyetteki kalplerin titreyişi ile birinci âyetteki kalp­lerin mutmain olması, birbirinin hilafı sanılmaktadır. Bu söze verilecek cevap şudur: Mutmain olma, tevhidin kabuliyle kalbin inşirah bulmasıdır. Kalblerin tit­reyişi ise doğruluktan ayrılma ve hidayetten sapma korkusundandır.

***** «..Rablerinden korkanların, bu kitaptan tüyleri ürperir, sonra hem derileri, hem de kalpleri Allah'ın zikrine yumuşar..» (Zümer, 23.) âyetinde bu iki husus, bir arada zikre­dilmiştir.

İzahı güç olan âyetlerden biri de ***** «Kendilerine hidayet geldiği zaman insanları inanmaktan ve Rablerine istiğfar etmekten alıkoyan şey, ancak evvelkilere (ait) âdetin kendilerine de gelmesini yahut azabın açıkça karşılarına gelmesidir.» (Kehf, 55.) âyetidir, bu âyet, kendilerinden öncekilere gönderilen azapla gözleri önündeki azapdan birinin îman etmelerine mani olduğuna delalet eder. Halbuki ***** «Zaten kendilerine hi­dayet geldiği zaman insanları doğru yola gelmekten alıkoyan şey hep: 'Al­lah bir insanı elçi mi gönderdi?' demeleridir.» (İsrâ, 94.) âyetinde ise, bu iki sebeb dışında başka bir mâni bulunmaktadır.

Bu hususu İbn-i Abdisselam şöyle açıklamaktadır: Birinci âyet şu mâna­dadır: İnsanların îman etmelerine engel olan ancak, öncekilerin yere batırılma­ları, veya benzeri şekillerde helak edilmeleri gibi azabı, şimdiden beklemeleri­dir. Allahü teâlâ âyette onları, iki durumdan biriyle cezalandırmayı murad etti­ğini bildirir. Şüphe yok ki Allah'ın iradesi, iradesine ters düşen şeyin vuku bul­masını engeller. İşte, imanlarına engel olan gerçek sebeb budur. Çünkü ger­çek sebeb Allah'tır.

İkinci âyetin mânası şudur: İnsanları îman etmekten alıkoyan ancak Allah'ın, insanlar arasında bir resûl göndermesini garib karşılamalarıdır. Gerçekten söyledikleri söz, garip karşılamanın bir ifadesidir: Bu da, îman etmemelerine en­gel uygun bir sebeptir. Halbuki beşerden bir resûl gönderilmesini garip karşıla­maları hakiki bir engel değil, basit bir engeldir. İkinci âyetteki bu durum basit bir engele münhasır olduğu halde birinci âyetteki engel, hakiki bir engeldir. Böylece iki âyet arasında bir ihtilaf mevcut değildir.

Mânasında zorluk hissedilen âyetlerden Bazıları da şunlardır: ***** «Allah'a yalan uyduran, ya da O'nun âyetlerini yalanlayandan daha zalim kimdir..» (Enam, 21.) ve ***** «Allah hakkında yalan uydurandan...daha zalim kim olabilir..» (Zümer, 32.) âyetleriyle ***** «Rabbinin âyetleri kendisine hatırlatılmışken onlardan yüz çevirenden daha zalim kimdir..» (Kehf, 57.) ve ***** «Allah'ın mescidlerinde adının anılmasına engel olandan daha zalim kim olabilir..» (Bakara, 114.) âyetleridir. Bu âyetlerde mevcut istifham edatı, nefiy mânasındadır. Şu halde mânası, «da­ha zalim kimse yoktur», demektir. Bu durumda cümle, inşai değil, haberi cüm­ledir. Cümle haberi olur, âyetler de zâhiri mânasında olursa, aralarında tenakuz olduğu anlaşılır.

c- İhtilaf, fiilleri yönüyle kendisinden bahsedilen ile, bahse konu olan haberden gelen ihtilaftır.

Buna şu şekilde cevap verilebilir:

a- Yukarıdaki âyetlerde ifade edilen her bir zulüm, kendisiyle ilgili husu­su tahsis etmektedir. Yani Allah'ın emirlerini engelleyenler arasında, Allah'ın mescitlerine girmeyi engelleyenlerden, iftira edenler arasında, Allah'a yalan ifti­ra edenlerden daha zalim bir kimse yoktur, demektir. Bu durumda âyette ifade

 

edilen ilgili hususlar tahsis edildiğinde, tenakuz izale edilmiş olur.

b- Âyetlerde ifade edilen zulüm, bunu ilk önce yapanları tahsis eden bir zulümdür. Bu kimseler, kendilerinden sonra aynı yolda gidenlerden daha zâlim­dirler. Şu halde daha zâlim olan, zulmü ilk önce işleyendir. Âyetlerde ifade edi­len zulüm, engellemekte ve iftira etmede, öncelik taşıyan zulümdür.

c- Daha zalim olmamak, zalim olmamayı gerektirmez. Ebû Hayyân, bu ce­vabın daha doğru olduğuna inanır. Çünkü mukayyed olanı nefyetmek, mutlak olanın nefyini gerektirmez. Mukayyed olan zulüm, mutlak olan zulmü nefyetme­diğine göre, âyetler arasında tenakuz olduğu söylenemez. Çünkü yukarıdaki âyetlerde, daha zalim olanla vasfı eşit tutulmuştur. Daha zalim olmada eşitlik ol­duğuna göre, bu vasıfla vasfedilenler arasında, birinin diğerine nazaran, ziya­de veya noksanlığı yoktur. Bunların herbiri daha zalim olmada eşittirler, bu açık­lamanın ışığı altında mâna şu olur: İftira edenlerle, menedenlerden daha za­lim kimse yoktur. Bu gibilerin zalim olmada eşit tutulmalarında, herhangi bir zorluk olmadığı gibi, bunlardan birinin diğerinden daha zalim olduğunu göste­ren bir alâmet de mevcut değildir. Bu tıpkı; onlardan daha bilgili kimse yoktur, sözü gibidir.

Bu cevaplar şöyle özetlenebilir:

Zulümde aşırılığı nefyetmek, zulmetme­deki eşitliğin nefyini gerektirmez.

Muteahhirin ulemasından Bazıları şöyle demiştir: Âyetlerdeki istifhamdan maksat, zikredilen hususlarda, gerçek mânada daha zalim olma değil, kalplere korku ve dehşet vermektir.

Hattabî şöyle der: İbn-i Ebî Hureyre'den işittiğime göre Ebû'l-Abbâs b. Sureyc'in şöyle dediğini nakletmiştir: Bir adam, ulemadan birine ***** «Yoo, and içerim bu şehre..» (Beled, 1.) âyetinde Allahü teâlâ burada adı geçen beldeye yemin etmediği halde ***** «Bu güvenilir şehre andolsun ki.» (Tin, 3.) âyetinde yemin etmektedir. Sizce, hangisi doğrudur? diye sorar. Bunun üzerine alim; önce sorunu cevaplayıp sonra mı döveyim, yoksa önce dövüp sonra mı cevaplayayım, diye sorunca soru sahibi, önce dövün, sonra cevaplandırın şeklinde mukabelede bulunur. Bunun üzerine alim şöyle der: Şu­rasını iyi bil ki Kur’ân'ı Kerim, Resûlüllah'a, Sahâbenin gözü önünde ve Kur’ân'a düşman insanlar arasında nâzil olmuştur. Bu zalim insanlar, Kur’ân'ı tenkit et­mek için fırsat kolluyorlardı; şayet böyle bir fırsat ellerine geçseydi, hemen ona sarılır tenkide yeltenirlerdi. Fakat onlar Kur’ân'da böyle bir tenakuz göre­mediler. Ama sen bir Müslüman olarak bu durumu kavrayamadın!. Onların şüpheye düşmedikleri bir konuda sen şüpheye düştün. Şunu da iyi bil ki Arap­lar, konuşma esnasında ***** harfini kullanırlar, fakat mânasını dikkate almazlar, deyip, delil sadedinde bazı beyitler gösterdi.

2- İhtilaf veya Tenakuzun Çözümü

4173 Üstad Ebû İshak el-İsferayini şöyle der: Âyetler arasında tenakuz görül­düğünde, tertip ve telifinde güçlük ortaya çıktığında takip edilecek yol, âyetle­rin nüzûl sırasına bakmaktır. Sonradan nâzil olan âyetler, önceden nâzil olanlara tercih edilir ki buna nesih denilir. Şayet âyetlerin nüzûl sırası bilinmez ve icma da bu iki âyetten biriyle amel edilme yolunda ise, ameli üzerinde ima edilen âyetin, nâsih olduğu anlaşılır. Kur’ân-ı Kerimde birbirine zıt görünen iki âyetin lâfzı mutlaka bu iki yoldan biriyle olur.

Diğer ulema da şöyle der: İki kıraatin birbirine, zıtlığı iki âyetin biribirine zıtlığı gibidir. ***** (Mâide, 6.) âyetinde mansub ve mecrur kıraatin bulunma­sı, buna misaldir. Bu bakımdan iki kıraatin cemi, mansub kıraatı ayakları yıka­maya, mecrur kıraatı da mesh üzerine meshetmeğe hamletmek suretiyle müm­kün olur.

Sayrafi şöyle der: İhtilaf ve tenakuz, şöyle telif edilir: Bir cümle, ifade et­tiği mânalardan birine izafe edilebiliyorsa, izafe edilen bu mânada tenakuz yoktur, tenakuz sadece birbirine zıd düşen kelimelerdedir. Kitap ve sünnette bu neviden bir tenakuz asla mevcut değildir. Kur’ân'da ancak nesih mevcuttur.

Kadi Ebû Bekr şöyle der: Kur’ân âyetleri ve hadislerde tenakuz aramak caiz değildir. Bunu, akıl da kabul etmez. Bu yüzden ***** «Allah her şeyin yaratıcısıdır.» (Zümer, 62.) âyeti, ***** «..yalan uyduruyorsunuz.» (Ankebut, 17.) âyeti ile ***** «..çamurdan yaratıyordun..» (Mâide, 110.) âyetlerinde akli delilin mevcudiyetinden dolayı çelişki yoktur. Çünkü Al­lah'tan başka, yaratıcı yoktur. Bu bakımdan birbirine zıt görünen kelimelerin tevili gerekir, ***** fiili ***** ile, ***** fiili de ***** fiiliyle tevil edilir.

Kirmani; ***** «..Eğer (o), Allah'tan başkası tarafından (indirilmiş) olsaydı, onda birbirini tutmaz çok şey bulur­lardı..» (Nisâ, 82.) âyetinin tefsirinde şu açıklamayı getirir: Âyette geçen ihtilaf, iki kısımdır. Birisi, tenakuz şeklindeki ihtilaftır. Bu ise, iki kelimeden birinin diğe­rine ters düşmesidir ki böyle bir ihtilaf, Kur’ân'da mevcut değildir. Diğeri de lü­zumlu ihtilaftır ki kelimenin her iki yönde değerlendirilmesi uygundur. Bu ihtilafa misal, kırâat vecihleri, âyet ve sûrelerin miktarı, nâsih ve mensûh âyetlerin hükmü, emir-nehiy, vaad ve vaid gibi konulardaki ihtilaftır.