51 - KUR’ÂN’DA HİTAP ŞEKİLLERİ
4203 İbnu'l-Cevzi, «en-Nefis» adlı kitabında, Kur’ân'da on beş hitap şeklinin mevcut olduğunu söyler. Bazı ulema da bu sayıyı 30 un üstüne çıkarırlar. Bu hitap şekilleri şunlardır:
1 - Umumi hitaptır; ***** «Allah'dır ki sizi zaaftan yarattı..» (Rûm, 54.) âyetinde olduğu gibi hitap, bütün insanlaradır.
2- Hususi hitaptır; ***** «..inanmanızdan sonra inkâr mı edersiniz..» (Âl-i İmrân, 106.) âyetiyle ***** «Ey Resûl, Rabbinden sana indirileni duyur..» (Mâide, 67.) âyetinde olduğu gibi hitap, hususidir.
3- Hususilik ifade eden umumi hitabdır; ***** «Ey insanlar, Rabbinizden korkun..» (Hac, 1.) âyeti buna misaldir. Âyetin mânasında çocuklara ve delilere hitap yoktur.
4- Umum ifade eden hususi hitaptır; ***** «Ey Peygamber, kadınları boşadığınız zaman..» (Talak, 1.) âyeti buna misaldir. Âyetteki hitap, Resûlüllah'a olmasına rağmen, talak hakkına sahip herkese şamildir. ***** «Ey Peygamber, biz..zevcelerini sana helal kıldık..» (Ahzâb, 50.) âyetinde Ebû Bekri's-Sayrafi şöyle der: Âyetin ibtidasındaki hitap Resûle ait olmasına rağmen, nefsini Resûle hibe eden kadınla ilgili aynı âyetin ***** ifadesinden anlaşıldığına göre, âyetin bu hitaptan önceki kısmı, Resûlüllah'a olduğu kadar başkalarıyla da ilgilidir.
5- Cinse hitaptır; ***** âyeti buna misaldir.
6- Neve hitaptır; ***** âyeti buna misaldir.
7- Bizzat isim tasrih edilen hitaptır; ***** «Dedik ki ey Adem, oturun..» (Bakara, 35.), ***** «..Ya Nûh, in..» (Hûd, 48.), ***** «Ey İbrahim,..sen doğruladın..» (Sâffât, 104.), ***** «Ey Musa, korkma..» (Neml, 10.), ***** «Ya İsa, ben seni öldüreceğim..» (Âl-i İmrân, 55.) âyetleri buna misaldir. Kur’ân'ı Kerim'de Hazret-i Peygambere ***** şeklinde doğrudan hitap vaki olmamıştır. Bunun yerine ***** şeklinde hitap edilmiştir. Bu hitapla Resûlüllah tazim edilmekte, diğer peygamberler arasındaki yüksek mevkii gösterilmekte, Mü’minlerin Peygamberlerine adıyla hitap etmemeleri öğretilmektedir.
8- Medih hitabıdır; ***** (Nisâ, 136.) âyeti buna misaldir. Bu yüzden Mekkelilere ***** «Onlar ki inandılar, hicret ettiler..» (Enfal, 74.) şeklinde hitab edilmiştir.
İbn-i Ebî Hâtim, Haysame'den şöyle dediğini rivâyet etmiştir; Kur’ân'da ***** şeklinde okuduğunuz her âyet, Tevrat'ta ***** şeklindedir.
Beyhaki, Ebû Ubeyd ve diğer hadis uleması İbn-i Mesûd'dan, şöyle dediğini rivâyet ederler: ***** hitabıyla karşılaştığınızda, buna dikkatle kulak veriniz. Çünkü bu hitabın peşinde Allah'ın emrettiği bir hayır veya yasakladığı bir şey vardır.
9- Zem hitabıdır; ***** «Ey Kâfirler bugün özür dilemeyin..» (Tahrim, 7.) âyeti ile ***** «De ki: 'Ey Kâfirler..» (Kâfirun, 1.) âyeti buna misaldir. Bu çeşit hitab, ihanet mânasında olduğundan Kur’ân'da sadece iki yerde mevcuttur. Mü’minlere hitap çoğunlukla ***** âyetinde olduğu gibi vicahiye yapılırken, Kâfirlere ise ***** «..inkâr edenlere gelince..» (Bakara, 6.), ***** «inkâr edenlere söyle:..» (Enfal, 38.) âyetlerinde olduğu gibi, iltifat etmemek bakımından gaib sigasiyle yapılır.
10- Liyakat hitabıdır; ***** ve ***** gibi âyetler buna misaldir. Bir kısım ulema ise; Resûle uygun olmayan yerlerde «Ey Nebi», Resûle uygun olan yerlerde ise, «Ey Resûl» diye hitab edildiğini görmekteyiz, demektedirler. Mesela; umumi bir teşri ifade eden âyetlerde *****
«Ey Resûl, Rabbinden sana indirileni duyur..» (Mâide, 67.) şeklinde hususilik ifade eden âyetlerde ise, ***** «Ey Nebi, Allah'ın helal kıldığını niçin haram ediyorsun..» (Tahrim, 1.) şeklinde gelir, derler. Ancak ***** «Ey Nebi, kadınları boşadığınız zaman..» (Talak, 1.) âyetinde görüldüğü gibi karine olursa, hususi hitabdan umumi teşri mânası anlaşılabilir, çünkü ***** fiili, cemi şeklinde gelmiştir.
11- İhanet hitabıdır; ***** «Öyleyse çık oradan çünkü sen kovuldun..» (Hicr, 34.), ***** «Sinin orada! Benimle konuşmayın..» (Mü’minûn, 108.) âyetleri buna misaldir.
12- Gadab hitabıdır; ***** «..Tad bakalım, hani sen şerefli olan, değerli olan yalnız sendin..» (Duhan, 49.) âyeti buna misaldir.
13- Bir kelime ile umuma hitaptır: ***** «Ey insan, seni engin kerem sahibi Rabbine karşı ne aldatıp isyana sürükledi?» (İnfitar, 6.) âyeti buna misaldir.
14- Umumi bir kelime ile bir kişiye hitaptır; *****
«Ey elçiler, güzel şeylerden yiyin..» (Mü’minûn, 51.) âyetinden ***** (Mü’minûn, 54.) kadarki âyetler buna misaldir.
***** deki hitap Peygamber (aleyhisselâm)dır; çünkü kendinden sonra peygamber gelmeyecektir.
***** «Eğer azab edecekseniz, size edilenin misliyle azab ediniz..» (Nahl, 126.) âyeti de buna ayrı bir misaldir. Bu âyetteki hitap, ***** «Sabret, sabrın ancak Allah'ın yardımıyladır..» (Nahl, 127.) âyetinin delaletiyle sadece Resûle yapılmaktadır. ***** «Eğer size cevap veremedilerse bilin ki..» (Hûd, 14.) âyetindeki hitap, ***** «De ki: 'Getirin.. » (Hûd, 13.) âyetinin delaletiyle sadece Resûle yapılmaktadır. Bazı ulema ***** «..'Rabbim' der 'beni geri döndürünüz'..» (Mü’minûn, 99.) âyetini de bu kabilden saymıştır. Yani ***** beni geri döndür, demektir. Âyetteki ***** kelimesinin Allah'a ***** kelimesinin de meleklere hitab olduğu söylenir.
Suheyli bu konuda şu açıklamada bulunur: Bu âyetteki söz, şeytana çarpılan, cehennem zebanilerinin eline düşenlerin söyleyecekleri sözdür. Bu gibiler şaşkına döner, ne söylediklerini bilmezler, dünyada iken mahlûkata söylediklerini, cehennemde de ifade etmek isterler.
15- İki kişiye hitap eden kelimeyle bir kişiye hitaptır. ***** «..atın cehenneme!..» (Kâf, 24.) âyeti buna misaldir. Âyetteki hitap, cehennemde vazifeli Mâlik adlı meleğedir. Veya cehennem bekçileri ile zebanilere hitap olduğu da söylenir. İki kişiye hitap, aynı zamanda umuma hitap da sayılabilir. ***** «Her can, yanında bir sürücü ve şahitle gelir.» (Kâf, 21.) âyetinin delaletiyle bunun müvekkel iki melek olduğu da söylenir. Bu durumda hitap, lâfza uygun bir hitap olur. Mehdevi, ***** «(Allah): 'Duanız kabul olundu' dedi..» (Yûnus, 89.) âyetindeki hitabı bu kabilden sayar. Bu hitabın davet eden kişi olması hasebiyle sadece Hazret-i Musa'ya ait olduğunu söyler. Âyetteki tesniye şeklindeki hitabın, Hazret-i Musa ile ağabeyi Harun'adır. Çünkü Harun, Hazret-i Musa'ya yardımcı olduğundan, davette müşterektirler.
16- Bir kişiye hitap eden kelimeyle, iki kişiye yapılan hitaptır. ***** «Rabbiniz kim ya Musa..» (Tâhâ, 49.) âyeti buna misaldir. Âyetteki diğer şahıs Hazret-i Harun'dur. İbn-i Atıyye âyetteki zamirin merciini, iki yönden izah eder;
a- Allahü teâlâ'nın Hazret-i Musa'yı terbiye ettiğine delalet olmak üzere âyetteki nida, sadece Hazret-i Musa'yadır.
b- Risalet ve mucizelerin sahibi Musa'dır. Harun bu noktada Musa'ya tabi olmuştur. Zemahşerî, Keşşaf'ında şu görüşe yer verir: Hazret-i Harun ifadede Hazret-i Musa'dan daha fasih olduğundan, Firavn'la münakaşada galip gelmiştir.
***** «..sakın sizi cennetten çıkarmasın sonra sıkıntıya düşersiniz.» (Tâhâ, 117.) âyeti buna ayrı bir misaldir. İbn-i Atıyye, âyete şu açıklamayı getirir: Cenabı Hak, Hazret-i Adem'i sıkıntıya düşen kişi olarak ferden hitap etmiştir. Çünkü âyette kastedilen ilk muhatap odur. Bir rivâyete göre Cenabı Hak, dünyadaki geçim sıkıntısını erkelere yüklediğinden, hitap Hazret-i Adem'e dir, denilir. Kadınların adını gizlemek fazilet sayıldığından, âyette Hazret-i Havva ismen zikredilmemiş, hitap Adem'e yapılmıştır, şeklinde bir başka açıklama getirilmiştir.
17- Umum ifade eden bir kelime ile, iki kişiye yapılan hitaptır. ***** «..Kavminiz için Mısır'da evler hazırlayın, evlerinizi de namazgah edinin..» (Yûnus, 87.) âyeti buna misaldir.
18- İki kişiye hitap eden kelime ile, umuma yapılan hitaptır. Yukarıda
geçen ***** (Kâf, 24.) âyeti buna misaldir.
19- Bir kişiye yapılan hitaptan sonra umuma hitaptır; ***** «Ne işte bulunsan, Kur’ân'dan ne okusan ve siz ne iş yapsanız..» (Yûnus, 61.) âyeti buna misaldir. İbnu'l-Enbari, âyeti şu şekilde açıklar: Âyetteki üçüncü fiilin cemi sıgasıyla gelmesi, Müslümanların Resûlüllah'a yapılan hitaba dahil olduklarını ifade etmektedir. ***** «Ey Peygamber, kadınları boşadığınız zaman..» (Talak, 1.) âyeti buna ayrı bir misaldir.
20- Umuma hitabdan sonra, bir kişiye yapılan hitabdır; ***** «Namazı kılın..» (Bakara, 43.) âyeti ile, ***** «..Mü’minleri müjdele..» (Yûnus, 87.) âyetleri buna misaldir.
21- Bir kişiye yapılan hitaptan sonra, iki kişiye yapılan hitaptır. ***** «Dediler ki: Sen bizi babalarımızı üzerinde bulduğumuz düzenden çevirsin de yeryüzünde büyüklük yalnız ikinize kalsın diye mi bize geldin?..» (Yûnus, 78.) âyeti buna misaldir.
22- İki kişiye yapılan hitapdan sonra, bir kişiye yapılan hitaptır;
***** (Tâhâ, 49.) âyeti buna misaldir.
23- Belirli birine yapılan hitaptan, bir başkasının murad edilmesidir; ***** «Ey Peygamber, Allah'dan kork, Kâfirlere ve münafıklara itaat etme..» (Ahzab, 1.) âyeti buna misaldir. Âyetteki hitap,
Resûl'ün şahsına olmakla beraber, esasen ümmetine yapılan hitaptır. Resûlüllah zaten muttaki olduğundan, küffara itaati asla düşünülemez. ***** «Eğer sen, sana indirdiğimizden kuşkuda isen, senden önce Kitap okuyanlara sor..» (Yûnus, 94.) âyeti de buna ayrı bir misaldir. Resûlüllah'a gelen vahiyde, kendisinin şüphe etmesi asla düşünülemez. Âyetteki hitap, küffara imadır.
İbn-i Ebî Hâtim bu âyet hakkında İbn-i Abbâs'ın şöyle dediğini rivâyet eder: Resûlüllah hiçbir zaman şüphe etmemiş, teredüde düşerek soru sormamıştır.
***** «Senden önce gönderdiğimiz elçilerimizden sor..» (Zuhruf, 45.) âyeti ile ***** «.. o halde sakın cahillerden olma.» (Enam, 35.) âyeti buna ayrı birer misaldir.
24- Bir başkasına yapılan hitabtan, belirli birinin murad edilmesidir. ***** «Andolsun ki, size şerefiniz bulunan bir kitap indirdik..» (Enbiya, 10.) âyeti buna misaldir.
25- Belirli bir muhatap kastedilmeyen, umuma şamil hitaptır; ***** «..görmedin mi hep Allah'a secde ediyorlar..» (Hac, 18.), ***** «Bir görsen onların ateşin başında durdurulmuş halini..» (Enam, 27.), ***** «Rablerinin huzurunda başlarını öne eğmiş (olarak) suçluları bir görsen..» (Secde, 12.) âyetleri buna misaldir. Bu âyetlerde muayyen bir muhatap değil, muhatap olabilecek herkese yapılan bir hitap mevcuttur. Âyette umum mâna kastedildiğinden ifade hitap şeklinde gelmiştir. Cenabı Hak bununla, durumları açıkça belli olan, görme imkanı bulunan herkese hitabı kastetmiştir.
26- Önce şahsa hitap edip sonra da başkasına çevrilen hitaptır; ***** âyeti buna misaldir. Âyetteki hitap Resûlüllah'a dır. Sonra ***** «..Artık Müslüman oldunuz mu?.» (Hûd, 14.) âyetinin delaletiyle ***** «..bilin ki Allah'ın bilgisiyle indirilmiştir.» âyeti, kâfirlere hitap etmiştir. ***** «..seni şahit olarak gönderdik..» (Fetih, 8.), ***** (Fetih, 9.) kıraatına göre, buna ayrı bir misaldir.
27- İltifat sanatıyla hitaptır;
28- Akıllara yapılan hitap gibi, cemadata yapılan hitaptır; ***** «..göğe ve yere: 'İsteyerek veya istemeyerek gelin' dedi..» (Fussilet, 11.) âyeti buna misaldir.
29- Teşvik ifade eden hitaptır; ***** «haydi eğer Mü’minseniz Allah'a dayanın..» (Mâide, 23.) âyeti buna misaldir.
30- Şefkat ve acıma hissiyle yapılan hitaptır; ***** «..Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım..» (Zümer, 53.) âyeti buna misaldir.
31- Sevgi ifade eden hitaptır; ***** «..Babacığım, niçin tapıyorsun işitmeyene..» (Meryem, 42.), ***** «Ey oğulcuğum..» (Lokman, 16.), ***** «..Ey anamın oğlu, sakalımı, başımı tutma..» (Tâhâ, 94.) âyetleri buna misaldir.
32- Acze düşüren hitaptır; ***** «..bir sûre getirin..» (Bakara, 25.) âyeti buna misaldir.
33- Şeref ifade eden hitaptır; Kur’ân'ı Kerim'de ***** lâfzıyla hitap edilen bütün âyetler buna misaldir. Bu âyetlerde Resûlüllah'ın ümmetine, vasıtasız olarak hitab etmekle üstün bir şeref bahşetmektedir.
34- Yok olan bir şeye hitaptır; bu hitap, mevcut olana tabi olarak yapılan hitabdır. ***** Ey Adem oğulları! buna misaldir. Bu hitab, zamanın insanlarına olduğu kadar, sonrakilere de şamil olan bir hitaptır.
Hitabın Kısımları
4241 Bazı Ulemaya göre Kur’ân'daki hitaplar üç kısma ayrılır. Bunlar,
a. Sadece Resûle hitap,
b. Sadece Resûlün dışındakilere hitap,
c. Hem Resûle hem de diğerlerine hitaptır.
**************
**************